Bouwwerk // De Enne Jans Heerd

Als Silvio en ik aan komen rijden, moeten we eerst een vrij parkeerplekje in de berm zoeken. Het staat behoorlijk vol bij de Enne Jans Heerd. Zodra we het erf op lopen, begrijp ik waarom. 

Achter de twee schuren leggen stratenmakers die gewenste parkeerplaats aan en in de tuin voor het woonhuis houden hoveniers de appelboomgaard in toom. Ondertussen stapt een groep wandelaars stevig door over het Pieterpad, dat direct langs de monumentale boerderij loopt. Daar tussendoor rennen twee enthousiastelingen met zware kratten vol servies naar de gloednieuwe keuken, terwijl een techneut ingespannen naar zijn laptop tuurt om het net aangelegde internet te controleren. 

Gijs van Rhijn, bewoner en toekomstig uitbater van dit podium voor natuur en cultuur, maakt met iedereen een praatje. Hij wordt op de voet gevolgd door zijn oudste zoon, Pieter van acht.   

Wij lopen door naar het monumentale voorhuis waar Haiko Meijer, eigenaar van architectenbureau Onix NL, de deur voor ons opendoet. Achter hem staan architect Nina Schouwman, ook van Onix, en Mayke Zandstra. Samen met haar man Gijs is Mayke druk bezig om haar droom, tevens megaproject, te verwezenlijken, hier op het Groninger Hogeland. ‘We gaan naar de kleine schuur’, roept ze, terwijl ze snel een kan koffie en een kan thee meegrist.

Indrukwekkend en onzichtbaar

In mijn zoektocht naar bijzondere bouwprojecten – of, beter gezegd: bouwprojecten die niet de standaard zijn maar misschien wel als voorbeeld kunnen dienen voor hoe we bouwprocessen kúnnen inrichten – ben ik met fotograaf en filosoof Silvio Zangarini op de Enne Jans Heerd beland. Het is een rijksmonument: de oudste delen van de boerderij stammen uit het jaar 1600. Van het interieur tot de gebinten, alles is beschermd.  

Toch heeft de boerderij een indrukwekkende verbouwing achter de rug, die plaatsvond om een podium te kunnen bieden aan kunst en natuur. De transformatie is zo goed gedaan dat je het van buiten nauwelijks ziet, maar binnen ontneemt het je de adem. 

Hoe verliep dit proces? Waar begon het verhaal? Wie en wat heb je nodig om zo’n project te verwezenlijken? En kunnen we er lessen uit trekken? Op zoek naar het antwoord op deze vragen ontstaat een lang en open gesprek, over een ingewikkeld proces waarvan het alleen al lastig is om het beginpunt te benoemen.

Monument op een wierde 

De Enne Jans Heerd ligt op de wierde Maarhuizen, vlak boven Winsum. De wierde wordt al sinds het begin van de jaartelling bewoond. Om veilig te zijn voor het zeewater dat vanaf het wad over de Groninger klei stroomde, verhoogden de toenmalige bewoners hun woonplek met aarde. De wierde die zo ontstond, groeide uit tot buurtschap Maarhuizen. 

Op de wierde kwamen enkele woonhuizen, een paar boerderijen en natuurlijk een kerk. Die laatste staat er niet meer, het kerkhof is er nog wel. Ernaast ligt de Enne Jans Heerd.

Tot 1594 was de boerderij een voorwerk, een soort buitenpost, van het klooster van Aduard. Het monument bestaat uit een bijzonder woonhuis met een ouder deel en een dwars op het woonhuis gebouwde toevoeging uit 1854, en twee schuren naar klassiek Gronings ontwerp. Op de gevelstenen zie je de initialen van voormalige bewoners en de afbeelding van een paard, hun meest waardevolle bezit.  

Op een grijze dag in maart 2023 stappen Mayke, Nina, Haiko, Silvio en ik onder die gevelstenen door de kleinste schuur in, die weliswaar kleiner is dan de andere schuur, maar nog steeds heel groot. Ondanks de afmetingen is het er lekker warm en voelt het huiselijk aan.  

Niet alleen de vloerverwarming, maar ook de inrichting zorgt ervoor dat we onze schoenen uittrekken. Op sokken lopen we rond, we kijken naar de gebinten, de houten details en de horizon die zichtbaar is door de ramen op maaiveldhoogte. De akoestiek is prettig, als in een huiskamer.  

Drie verhaallijnen komen samen

De Enne Jans Heerd is sinds de jaren zeventig in beheer van Staatsbosbeheer. In het kader van de ruilverkaveling krijgt de bos- en natuurbeheerder veel monumentale boerderijen in bezit. De boer wordt erfpachter. Met zorg onderhoudt hij het monument, de fruitbomen en het eeuwenoude interieur. 

In 2010 vertrekt de laatste boer. Het laat een leegte achter: welke invulling moet de boerderij nu krijgen? Staatsbosbeheer besluit een prijsvraag uit te zetten. Maar geen van de ingezonden ideeën voldoet aan de kwaliteitseisen, daardoor blijft de toekomst van de Enne Jans Heerd onzeker.

Ondertussen hebben Mayke en Gijs elkaar leren kennen. Gijs is kleinkunstenaar, in 2011 wint hij het Leids Cabaret Festival. Mayke werkt als projectleider en procesbegeleider aan de leefbaarheid in Noord-Nederland. Tijdens een vakantie in 2013 besluiten ze hun gezamenlijke droom op papier te zetten. Beiden koesteren het platteland waar ze zijn opgegroeid. Hier willen ze een plek creëren waar initiatieven kunnen groeien, mensen zich kunnen ontwikkelen en creativiteit de ruimte krijgt.  

Drie jaar later besluit toenmalig rijksbouwmeester Floris Alkemade een open oproep te doen. Met A Home Away from Home zoekt hij samen met het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers naar nieuwe huisvestingsoplossingen voor vluchtelingen en andere woningzoekenden.  

Onix, LAOS landschapsarchitecten en ontwikkelaar Rizoem komen met het winnende concept: een mooi vormgegeven kubus die bij monumentale boerderijen wordt geplaatst. De tijdelijke bewoners van deze Cubestee helpen met de restauratie van de boerderijen, waarna ze er zelf in kunnen gaan wonen. De kubussen verhuizen naar de volgende op te knappen boerderij. Een mooi idee, maar voor het echt tot ontwikkeling komt, lijkt de woning- en opvangcrisis alweer voorbij. 

Bram Verhave brengt als adviseur landschap en cultuurhistorie bij Staatsbosbeheer de drie verhaallijnen bij elkaar. Hij besluit het vastgelopen traject rondom de heerd vlot te trekken. Nadat hij van het plan van Onix en Rizoem hoort, koppelt Bram dit aan de leegstaande boerderij.

Rizoem is bekend met het werk van Mayke en op de hoogte van de plannen die ze met Gijs aan het ontwikkelen is. De ontwikkelaar vraagt het stel om invulling te geven aan de nieuwe bestemming. ‘Daarmee was het dreamteam compleet,’ zegt Haiko.

Miljoenenproject 

Dat dreamteam, gevormd in 2017, bestaat dus uit Staatsbosbeheer, Onix, LAOS, Rizoem en toekomstig uitbaters Gijs en Mayke. Er is een monumentale boerderij en er zijn verschillende ideeën over de invulling ervan. Maar… er is geen geld. 

Een eerste berekening van de verbouwing van de boerderij, gebaseerd op de ideeën van Gijs en Mayke, komt uit op 1,5 miljoen euro. Dit zal uiteindelijk 3,6 miljoen worden. ‘Als je mij van tevoren had gevraagd of ik verantwoordelijk wilde zijn voor zo’n omvangrijk project, had ik nee gezegd’, vertelt Mayke. ‘Dan gaat het om zoveel geld, dat leek me veel te groot voor ons.’ 

De vele onzekerheden en het ontbreken van een budget zorgen er juist ook voor dat de leden van het dreamteam niet beperkt worden in het ontwikkelen van een concept. Inhoud en ontwerp liggen nog niet vast en vinden elkaar stapsgewijs. 

‘Eigenlijk was dit project één grote workshop: een sprong in het diepe met veel variabelen’

‘Het was een proces van trial and error’, blikt Haiko terug. ‘Eigenlijk was het één grote workshop. De ene opdracht is de andere niet, normaal ben je veel statischer, nu was het een sprong in het diepe met veel variabelen.’ Dat brengt vrijheid, maar voor met name Gijs en Mayke, die met hun twee zoontjes in 2018 naar de Enne Jans Heerd verhuizen, ook een soms zwaarwegende onzekerheid.

Mayke wordt verantwoordelijk voor het werven van fondsen. De gerenommeerde namen die in het team vertegenwoordigd zijn, helpen daar zeker bij. Toch ziet het stel zich genoodzaakt om, samen met een ander bestuurslid van de stichting, zelf geld te investeren om het plan verder uit te werken. Hoewel de leden van het team zich vanuit intrinsieke motivatie aan het project verbonden hebben, moeten er uiteindelijk toch facturen worden betaald. Daarnaast willen de fondsen pas over de brug komen als die eerste stap gezet is.

De betrokken partijen zijn elk op hun eigen manier van groot belang voor de voortgang van het herbestemmingsproject. Zonder hun durf was het misschien wel gestrand in de ontwerpfase. Maar bij het grote aantal partijen horen even zo veel meningen en vragen over de invulling van het project. 

Begin je alvast met een bed & breakfast om inkomsten te genereren? En zo ja, waar komt die dan? Of start je met de verbouwing? Ga je voor een subsidie voor zonnepanelen of renoveer je eerst het dak? 

Om niet te gaan zwabberen – of om te stoppen met zwabberen – besluiten de betrokken partijen de Stichting Enne Jans Heerd op te richten. Die wordt officieel de opdrachtgever. Gijs en Mayke komen samen met twee bestuursleden in de lead, de andere partijen vervullen de rol van adviseur.

De Grote Schuifsessie

Architect Nina Schouwman woont de verschillende brainstormsessies bij. Eén ervan herinnert ze zich nog goed. ‘Dat was de Grote Schuifsessie’, vertelt ze. Het eerste idee was om de bed & breakfast in het voorhuis te situeren. In de grote schuur zou het podium worden gerealiseerd en in de kleine schuur het woonhuis, inclusief workshopsruimtes. Maar in de bewuste brainstormsessie wordt anders besloten.

Ik kijk verrast om me heen, want werkelijk alles heeft een andere plek gekregen dan oorspronkelijk bedacht. Waarom? 

Het blijkt onmogelijk de grote schuur goed te klimatiseren. Tenminste, niet als de gebinten zichtbaar moeten blijven en de ruimte van de schuur goed beleefbaar. Daarnaast is het businessmodel niet haalbaar: een bed & breakfast in het monumentale voorhuis zou te weinig opbrengen om de rest van de verbouwing te bekostigen. Het voordeel van een daadkrachtig team is dat er in één Grote Schuifsessie de nodige knopen kunnen worden doorgehakt.  

Voor Nina is dit proces nieuw. Als architect heeft ze veel ervaring met het ontwerpen van schoolgebouwen, waar van tevoren een uitgebreid programma van eisen ligt. ‘Dat is zeker geen blueprint die we over dit proces hadden kunnen leggen’, lacht ze. In het geval van de Enne Jans Heerd zijn veel zaken vooraf ongewis. In het ontwerp moet Nina ruimte voor deze onzekerheden inbouwen. 

Er is nog een complicerende factor. Het ontwerp en de voortgang van het proces zijn afhankelijk van het wel of niet verkrijgen van de juiste vergunningen – die op hun beurt weer cruciaal zijn voor het ontwerp en de voortgang van het proces. Een bijzondere wisselwerking die het uitvoeren van projecten die anders dan anders zijn niet gemakkelijker maakt.

‘De architect heeft een belangrijke rol in het verkrijgen van de omgevingsvergunning’, legt Nina uit. ‘Normaal gesproken staan alle hoofdlijnen al vast als wij de stukken voor een omgevingsvergunning indienen. Pas in een latere fase kleur je de details in.’ In het geval van de Enne Jans Heerd is dat anders. Doordat het programma van eisen nog niet vaststaat en het om een monument gaat, moeten de architecten met beperkte middelen extra veel uren inzetten om de omgevingsvergunning rond te krijgen. 

Nina: ‘Je probeert een plan op hoofdlijnen te ontwerpen, maar komt telkens de realiteit van het monument en de starheid van procedures tegen. Subsidies komen dan goed van pas, maar daarvoor heb je weer vergunningen nodig. Doordat we in die beginfase veel moesten investeren, had ik voor de esthetische begeleiding tijdens de bouw minder tijd had dan ik zelf had gewild.’ 

Het zoeken naar de juiste interactie tussen deze twee verschillende werelden blijkt cruciaal voor het verloop van de restauratie.

Restaureren met hart voor historie

En het ontwerp zelf? Hoe ga je om met een pand dat een enorme historische waarde heeft? Na de Grote Schuifsessie bezorgen twee aspecten architecten Haiko en Nina hoofdbrekens. De oude, lemen vloer van de kleine schuur is een hellend vlak. ‘Gaan we dit echt doen?’, vraagt Nina aan Haiko nadat ze tot een prachtige maar rigoureuze oplossing zijn gekomen.  

Om de vloer recht te trekken, creëren ze twee verschillende niveaus. Je komt binnen op het hoger gelegen deel. Hier vind je ook de garderobe en, verder naar links, als verbinding tussen de oude schuur, de nieuwe schuur en het voorhuis, het cafégedeelte (het Dagcafé) met de moderne keuken. Halverwege de kleine schuur stap je via de mooi vormgegeven houten tribunetrap naar het lager gelegen deel met daarachter de gigantische muur die voor de fijne akoestiek zorgt. Langs de wanden zie je nog hoe de oude vloer liep. 

De tweede rigoureuze maar toch subtiele ingreep betreft de isolatie van het dak. Je zou onder het dak isolatie kunnen aanbrengen, maar dan zie je de oude gebinten niet meer. Om dat te voorkomen, kan je het dak een beetje optillen – maar hoe los je dat aan de buitenkant op? Haiko gruwelt zichtbaar bij het idee van boeidelen, panelen die gebruikt worden voor de afwerking van dakranden, tussen het gelifte dak en de historische buitenmuur.  

De oplossing? Je kort de gebinten in, net voldoende om tussen het dak en de verlaagde gebinten isolatie te plaatsen. Het ziet er prachtig uit, of beter gezegd: je ziet het niet. Ik bedenk me, terwijl ik dat oude hout voel, dat dit echt restaureren met hart voor historie is.

Placemaking 

In 2021 is het dan eindelijk zover. Drie jaar nadat Gijs en Mayke met hun kinderen in het monumentale pand zijn getrokken, start de fysieke restauratie en herbestemming van de boerderij. Er is dan inmiddels een uitgebreid haalbaarheidsonderzoek gedaan naar het programma, de ontwerpmogelijkheden, de bouwkosten, de financiering en de exploitatie. Kort gezegd: het dreamteam heeft een evenwicht gevonden tussen de systeemwereld van subsidieverstrekkers en vergunningverleners, tussen alle dromen en ideeën en een weerbarstige werkelijkheid.

Stichting Enne Jans Heerd kiest voor een samenwerking met aannemer Bouwgroep Dijkstra Draisma, die veel ervaring heeft met restauratie in Noord-Nederland. Daarnaast omarmen Gijs en Mayke het concept van placemaking. Terwijl de restauratie nog moet beginnen, opent de Enne Jans Heerd al zijn deuren voor verschillende activiteiten. Zo kunnen geïnteresseerden kennis maken met de plek en de boerderij gebruikswaarde geven. Er is een Appelfeest en jazzmuzikanten spelen in de schuur. 

‘Voor de aannemer was het niet gebruikelijk dat de opdrachtgever al op de te restaureren plek woont en elke dag op de bouwplaats rondloopt’

Deze benadering past precies in wat Haiko trial and error noemde. De aannemer moet er wel even aan wennen. ‘Voor hem was het niet gebruikelijk dat de opdrachtgever al op de te restaureren plek woont en elke dag op de bouwplaats rondloopt’, zegt Mayke. Laat staan dat die plek al toegankelijk is voor publiek.

En de bed & breakfast? Via Staatsbosbeheer vindt de stichting een partner in Cabiner, een organisatie die met wandelroutes en cabins een netwerk tussen natuurgebieden in Nederland wil realiseren. Ook hier hangt weer veel af van vergunningen: als het lukt, plaatsen ze twee prachtige, eenvoudige houten ‘hutjes’ op de wierde, waar bezoekers kunnen overnachten.

Mayke leidt ons van de kleine schuur, via de keuken, het Dagcafé en de oude karnkamer naar de grote schuur. Vanuit deze plek zie je duidelijk hoe de keuken als een doos in de enorme ruimte is geplaatst en zo de kleine met de grote schuur verbindt. Tussen de twee gebouwen bevindt zich nog het oude tochtgat. 

Nina is blij met de afwerking van het ontwerp. ‘Ook dat was bij Gijs en Mayke in goede handen’, zegt ze. Omdat ze zelf dan met zwangerschapsverlof is, helpt Haiko het stel in die fase een paar keer uit te brand. 

De esthetische begeleiding van Nina werd gemist, beseft Mayke als ze terugkijkt. ‘Je weet zelf wel dat linoleum trapneuzen niet passen op de tribunetrap, maar je weet niet wat het alternatief is’, legt ze uit. In dat soort situaties kiest een aannemer meestal voor de meest praktische oplossing. ‘Haiko hielp dan, en gelukkig dacht de aannemer ook constructief mee. De lichtinstallatie boven het podium, bijvoorbeeld, is een idee van hem.’

Langs enorme installaties lopen we terug de kleine schuur in. ‘Er komt echt ontzettend veel techniek kijken bij het verduurzamen van een monument’, licht Mayke toe als ik me aan de installaties vergaap. Een aardwarmtepomp blijkt uiteindelijk te duur. Onder druk van de sterk stijgende prijzen in de bouwsector worden Gijs en Mayke ook hier soms gedwongen rigoureuze keuzes te maken. De boerderij wordt nu verwarmd met een luchtwarmte-installatie. ‘Dat hadden we misschien anders gedaan als we toen hadden geweten van de energiecrisis die ons nog te wachten stond’, verzucht Mayke. 

Voorbeeldproject

Kan de restauratie van de Enne Jans Heerd een voorbeeld zijn voor vergelijkbare projecten? Groningen barst tenslotte van de historie, zowel het gebied als de monumenten die erin staan snakken naar een nieuwe invulling. ‘Ook de Enne Jans Heerd biedt geen blueprint’, zegt Nina. Maar we kunnen er wel lessen uit trekken. In onderstaand kader zet ik ze voor je op een rijtje.

Als Mayke het notitieblokje van de vakantie in 2013, met de schets van hun droom, tevoorschijn haalt, blijkt deze grotendeels overeen te komen met wat er nu op de wierde Maarhuizen staat. Tien jaar vol toevalligheden, organische processen, onzekerheden, knellende budgetten, tegenslagen en overwinningen ligt tussen die vakantie en ons bezoek vandaag. ‘Ik heb weleens op het punt gestaan om te stoppen’, bekent ze.  

We zijn het er allemaal over eens dat het ontzettend waardevol is dat ze dat niet heeft gedaan. De restauratie van de schuren en het woonhuis is zo subtiel en doordacht gedaan. De nieuw toegevoegde laag gaat geruisloos op in de geschiedenis van de Enne Jans Heerd. Voor de historische boerderij is een nieuwe fase aangebroken, die zal nog wel even op de wierde blijven staan.