De Spijker vertelt een verhaal dat ertoe doet

Op een nacht in 2015 loopt beeldend kunstenaar Frank Sciarone met zijn hond door de Oosterpoortwijk. Hij staat op het punt om de hoek naar zijn huis aan de Meeuwerderbaan om te slaan, als hij plotseling blijft staan. Recht voor hem, in het lantaarnlicht, vangt een betonnen kolom onder het viaduct waarover de Weg der Verenigde Naties loopt, zijn blik.

Hoewel Sciarone al meer dan twintig jaar in de wijk woont, is de pilaar hem nog niet eerder opgevallen. ‘Opeens zag ik het: hij staat perfect op de as van de Verlengde Nieuwstraat. Dat was een geweldig moment.’

Acht jaar later staan we midden op de met blauwgrijze klinkers beklede straat, zoals Sciarone tijdens die nacht in 2015, maar nu overdag in de miezerregen. En inderdaad, hij heeft gelijk. Je moet de geparkeerde auto’s, de bouwhekken en het in afbraak zijnde viaduct wegdenken, maar dan zie je de betonnen kolom pontificaal, als een bescheiden zusje van de Berlijnse Siegessäule, in het verlengde van de straat staan. ‘Hij is zo ontzettend goed gepositioneerd’, zegt Sciarone verrukt. ‘En je kunt nog een heel stuk verder de straat in lopen, hij blijft mooi in beeld.’

De kolom is van lichtgrijs beton en een meter of 5 hoog. ‘Eigenlijk is-ie heel klein’, zegt zijn ontdekker als we dichter bij het viaduct zijn gaan staan. ‘En hij heeft geen uitkraging, zoals de andere kolommen onder het viaduct, die hebben veel meer materie. Dat deze dat niet heeft, vind ik positief, het maakt hem charmant.’

Bij het ontwerp van de kolom is vermoedelijk vooral naar de functionaliteit gekeken, desondanks heeft hij voor Sciarone ook esthetische kwaliteit. ‘Die zit ‘m bijvoorbeeld in dat blok dat erop ligt, precies in het verlengde van de wijk. En dwars daarop staat het viaduct. Dat klopt gewoon. Voor mij is dit een eigentijdse aanvulling in de serie van Ionische, Dorische en Korintische zuilen. Je kunt ‘m er zo naast zetten.’

Deel van de geschiedenis

Het snelwegviaduct aan de zuidzijde van de Oosterpoortwijk werd in 1969 gebouwd. Sindsdien vormt het een harde begrenzing van de wijk – hoewel ten zuiden ervan met de H.L. Wichersstraat ook nog een stukje Oosterpoortwijk ligt. 

Vanaf het moment dat Sciarone de kolom voor het eerst zag, begon hij hem te bestuderen. Ondertussen startte de sloop van het viaduct, dat bij de grote operatie rondom de zuidelijke ringweg plaatsmaakt voor een tunnel en het nieuw aan te leggen Zuiderplantsoen. Onder het viaduct is nu een bouwplaats ingericht, en er staan een hoop auto’s.

‘Deze kolom kan met terugwerkende kracht laten zien welke plek dit viaduct in de wijk had, en mensen bewust maken van wat er was’ 

Na zijn ontdekking een tijdje te hebben laten bezinken, was Sciarone eruit: de kolom moet blijven staan. Sterker nog, het moet een monument worden. Dat monumentale zit ‘m voor hem deels in het gegeven dat de kolom na dik vijftig jaar simpelweg zijn plek in de wijk veroverd heeft. Hij verdient het om te blijven staan. Daarnaast is hij onlosmakelijk verbonden met de Oosterpoortwijk. De omslag die plaatsvindt bij het slopen van het viaduct betekent een nieuw leven voor de kolom.

Sciarone lepelt de definitie van de term ‘monumentaal’ uit de Dikke Van Dale op: ‘Het begrip monumentaal is van innerlijke aard; het kan zich ook in het kleine manifesteren.’ Zo ziet hij het hier ook. ‘Het gaat niet om de hoeveelheid materie. Daarbij is, beeldend gezien, de kwaliteit van het kleine veel interessanter dan die van het grote: het kan altijd groter, maar niet kleiner. 

Hij heeft gelijk. In een mega-stadsverbouwing als de aanleg van de nieuwe zuidelijke ringweg, met een schaal die je voorstellingsvermogen te boven gaat, kan een bescheiden betonnen kolom ervoor zorgen dat we niet zomaar doordenderen. De mogelijkheid om stil te kunnen blijven staan bij wat er was, is waardevol.

Beeldbepalend

We lopen naar Sciarones huis, een bovenwoning aan de parallel aan het viaduct lopende Meeuwerderbaan. In de gang hangen drie zwarte Lack-tafeltjes van IKEA, nog ingepakt in doorzichtig folie. Sciarone presenteert ze als kunstwerk. Met zijn kunstenaarsoog bekijkt hij objecten op een andere manier dan de meeste mensen.

Voorheen kon Sciarone vanuit zijn woonkamer van links naar rechts onder het viaduct door kijken. Op een bepaald moment is er tussen het viaduct en de woningen aan de Meeuwerderbaan een tijdelijke, op cortenstalen pilaren rustende rijbaan bijgebouwd, zodat het verkeer op de zuidelijke ringweg in beide richtingen van twee rijstroken gebruik kon blijven maken. Tegen die stalen constructie hangt nu een groot, smerig geworden zeil. Sciarone noemt het ‘de Berlijnse muur’, het is geen beeld om vrolijk van te worden.

Ondanks die treurige aanblik was dit viaduct decennia lang een belangrijk onderdeel van dit stadsdeel. ‘Het ervaren van de Oosterpoortwijk wordt er mede door bepaald’, zegt Sciarone. ‘Het zicht vanuit een aantal straten eindigt letterlijk met de blik op het viaduct.'

Als je vanuit de woonkamer naar links kijkt, zie je ook de betonnen kolom. Vanuit deze hoek spreekt hij niet zo tot de verbeelding, je moet echt op straat staan. ‘Van alle kolommen hier is het de meest markante. Er is er niet één die zo nauwkeurig is geplaatst, en zich zo specifiek laat beleven wanneer hij het viaduct niet meer draagt. Hij kan met terugwerkende kracht laten zien welke plek dit viaduct in de wijk had. En mensen bewust maken van wat er was. Het is een deel van de historie van deze plek, die je op deze manier eenvoudig kunt tonen.’

Schurende plannen

De afgelopen jaren ondernam Sciarone – met een paar onderbrekingen – zijn missie. Hij pakt een map waarin hij al zijn aantekeningen over het traject bewaart. Zijn ideeën en ingevingen, maar ook de mensen met wie hij contact gehad heeft, en waarover precies. Met behulp van de map reflecteert hij zo nu en dan op het proces, en op zijn eigen denkwijze daarin.

Hij begon bij Kunstpunt, dat toen nog het CBK heette. 'Maar die hielden vanaf het eerste moment de boot af.’ Een jaar of twee later, rond 2021, presenteerde hij alsnog zijn plan voor de kunstcommissie van Kunstpunt. Die zag ook niet direct de meerwaarde van de kolom, en constateerde daarnaast dat deze in de toekomst geen functie meer zou hebben. ‘Nee, zei ik, natuurlijk heeft hij geen functie. Hij biedt zich aan!’

Ook het gegeven dat de kolom klein is – voor Sciarone juist een kwaliteit – was een argument om er niets mee te doen. Fel: ‘Maar het is een immanent ding: hij staat daar en het klopt gewoon. Hij doet wat hij moet doen. En met weinig materie kan hij iets laten zien dat er straks niet meer is. Je kunt ook het hele viaduct rood schilderen, en het op een schreeuwerige manier doen, maar dat is geen winst.’

Kunstpunt liet Sciarone weten dat het behoud van de kolom niet te combineren valt met de plannen die gemaakt worden voor het gebied. ‘Wat die precies inhouden, daar mag ik verder niks over zeggen. Maar ik vraag me af in hoeverre het met elkaar schuurt. En áls het schuurt: dit ding valt niet om. Hij blijft staan.’

‘Je kunt ook het hele viaduct rood schilderen, en het op een schreeuwerige manier doen, maar dat is geen winst’

Op aanraden van bevriend grafisch ontwerper, bioloog en fotograaf Peter de Kan zocht Sciarone contact met de gemeente Groningen. De Kan bedacht meteen ook een naam voor de kolom: De Spijker. Maar het verkrijgen van een monumentale status bleek te ingewikkeld.

De volgende die hij bij zijn queeste betrok was Andreas Blühm, directeur van het Groninger Museum. ‘Die pikte onmiddellijk het idee op en begreep de essentie ervan. Maar hij wist ook als geen ander dat je de juiste persoon op de juiste plek moet hebben om dingen voor elkaar te krijgen.’ Op het vinden van die persoon heeft Sciarone nu zijn hoop gevestigd. Iemand die ziet dat de betonnen kolom meer vertegenwoordigt dan alleen zijn functionele toepassing, en die op z’n minst een vingertopje in de pap heeft rondom de ontwikkeling van het Zuiderplantsoen.

Kolom met een verhaal

Hoewel het traject moeizaam en ingewikkeld is, houdt Sciarone hoop. Als De Spijker eenmaal in zijn nieuwe rol staat, zal zijn betekenis voor zich spreken. ‘Dat hoef je straks aan niemand uit te leggen. Er hoeft geen bordje bij.’ Hij lacht. ‘Weet je, als dat ding geen kwaliteit had gehad, zaten wij hier nu niet te praten. Zo simpel is het.’

Die kwaliteit heeft De Spijker ontegenzeggelijk. Toen Sciarone GRAS benaderde met zijn idee, zag ik het zelf in elk geval direct voor me. Een eenzame kolom, als een sculptuur in een groen park. Een sober monument dat een verhaal vertelt. Dat van vijftig jaar viaduct, van vijftig jaar Oosterpoortwijk. 

Wanneer de aanleg van het Zuiderplantsoen precies begint, is afwachten. Over het moment dat het park klaar is, valt al helemaal weinig te zeggen. En ook hoe het er straks uit zal zien, is nog grotendeels onbekend. Sciarone liet Kunstpunt alvast weten De Spijker als officiële kunstopdracht te willen hebben, om zo de kolom te kunnen beschermen. 

‘Ik wil dat hij straks sec op het maaiveld aansluit, dat heb ik precies in m’n hoofd. Er moet geen fundament of iets dergelijks tevoorschijn komen, waardoor dat verandert. En ook de huid van de kolom moet uitgesproken beschermd zijn.’ Dat hij van beton is, moet je kunnen zien. Hij is nu wat smoezelig, schoonmaken of zandstralen vindt Sciarone dan ook prima, maar er moet geen laag verf overheen. ‘Dan blijft hij zo clean mogelijk, en is het alsof-ie er opnieuw is neergezet.’ 

In hoeverre moet iets dat er al is zich schikken naar wat er komt? De Spijker staat hier al meer dan vijftig jaar. Zoals bij een bouwproject monumentale bomen tegenwoordig niet zomaar meer omgehakt worden, kunnen we hier rekening houden met deze monumentale betonnen kolom. Hij vertelt een verhaal, en verdient daarom een podium.

Zoals de Berlijnse Siegessäule een aantal Pruisische overwinningen viert, zou De Spijker binnenkort aan de zuidkant van de Oosterpoortwijk een overwinning van het groen op de auto kunnen representeren – toch een mijlpaal in de geschiedenis van de Groninger stadsontwikkeling.

‘Wij Nederlanders kunnen verdomd goed slopen’, zegt Sciarone. ‘Daar zijn we ijzersterk in. Maar je brengt niemand schade toe als je dit ding laat staan. Het zou zonde zijn als dit niet lukt. In mijn hoofd staat-ie er allang.’