'Voor deze opgave is zorgvuldigheid en vakmanschap nodig'

In Groningen moeten 26 duizend woningen versterkt of vervangen worden. Tijdens die gebiedstransformatie gaan straten en dorpen overhoop, komen relaties tussen buren en dorpsgenoten op spanning te staan en verandert de identiteit van een gebied. Dianne Maas-Flim beoordeelt sinds januari 2021 als bouwmeester versterking de kwaliteit van bouw- en versterkingsplannen, in dienst van de gemeente Groningen. Ze werkt aan een ingewikkelde opdracht: zorgen dat mensen in veilige, goede en bij de omgeving passende huizen kunnen wonen.

Al vanaf het begin ziet Maas-Flim dat in het versterkingsproces dingen ernstig misgaan. Hoe bewoners klem komen te zitten, hoe het karakter van dorpen wordt aangetast en hoe een groot stuk Groningen zijn ziel dreigt te verliezen. De achterliggende oorzaak is een vastlopend systeem waarin de druk steeds verder wordt opgevoerd. Het moet anders, vindt ze, en het kán anders.

Standaardoplossingen zorgen voor vertraging

Maas-Flim zit regelmatig bij bewoners aan de keukentafel. Wanhopige, vertwijfelde mensen die na jaren wachten en worstelen letterlijk ziek van alle ellende zijn. Door de stapels papier zien ze bijna geen toekomst meer op de plek waar ze soms al hun halve leven wonen.

De bouwmeester schuift aan nadat bewoners van de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) een versterkingsadvies gekregen hebben, gekoppeld aan een budget dat ze naar eigen inzicht mogen besteden. 'Ze kunnen er ook voor kiezen daar een nieuwe woning van te laten bouwen', zegt Maas-Flim. 'Alleen: zo'n budget is daar niet groot genoeg voor. Daar komen ze vaak pas achter op het moment dat ze al te ver in het traject zitten.'

De NCG verwijst bewoners stelselmatig door naar een aannemer, die met een kant-en-klare oplossing komt: een cataloguswoning. De gemeente keurt zo'n standaardontwerp vaak af, simpelweg omdat het niet past binnen het bestemmingsplan en de omgeving. Maas-Flim: 'Zo ontstaat een impasse die voor niemand goed is, maar waarvan vooral mensen de dupe zijn die al zoveel te verduren hebben gehad.'

'Als je op zo'n grote schaal sloop-nieuwbouw pleegt, máák je het tot je taak om het onderzoek dat daarvoor nodig is te faciliteren' 

De versterkingsopgave speelt zich af binnen een bijzondere context. Groningen heeft een van de oudste cultuurlandschappen van West-Europa. Je vindt er meer romaanse kerkjes dan in Toscane, en de dorpen zitten vol karakter. Maar aannemers gaan voorbij aan die context – het is ook hun vak niet om die te interpreteren. En toch krijgen zij van de NCG in de versterkingsoperatie de taak van het ontwerpen van grote aantallen woningen toebedeeld.

'Die werkwijze is onverantwoord’, vindt Maas-Flim. ‘Voor deze opgave is zorgvuldigheid en vakmanschap nodig. De redenatie is dat het proces op deze manier sneller gaat, maar het zorgt juist voor patstellingen en vertraging. En bovenop de schade die de gaswinning al heeft veroorzaakt, laten we het gebied hierdoor met nog meer grote littekens achter. Mijn angst is dat Groningen straks een showroom van cataloguswoningen is.'

Architecten helpen bewoners verder

Maas-Flim is zelf architect. Je zou haar pleidooi kunnen afdoen als preken voor eigen parochie. Ze schudt haar hoofd. 'Het gaat me in eerste instantie niet eens om het gebied mooier maken. De vraag is: hoe zorgen we dat Groningen niet compleet verminkt wordt? En daarbij zie ik de nood bij bewoners. Zij zouden zo geholpen zijn met een architect. Niet alleen voor het tekenen van een huis, maar om ze door alle ingewikkelde processen heen te helpen. Waarom gebeurt het dan niet?'

Het niet betrekken van architecten heeft grote gevolgen voor het gebied. Inwoners moeten nu zelf ingewikkelde vragen beantwoorden, over onderwerpen waar ze vaak geen verstand van hebben. Maas-Flim vertelt hoe ze onlangs aan tafel zat met de eigenaar van een beeldbepalende, historische boerderij. Hij heeft een versterkingsbudget gekregen, maar ondertussen het geloof in zijn huis opgegeven. Omdat de boerderij al generaties in de familie zit, staat de man voor een ingewikkeld dilemma: laat hij het gebouw versterken of kiest hij voor vervangende nieuwbouw? 'Ik vind dat een kwestie als deze om een ontwerpend onderzoek vraagt. Daarin bekijk je wat de mogelijkheden zijn en wat de beste optie is. En als dan blijkt dat het huis gesloopt moet worden, heb je dat in elk geval goed onderbouwd.'

Zo'n onderzoek kan wel, reageerde de NCG, maar de kosten daarvoor gaan af van het budget van de bewoner. De instantie is gericht op snelheid, kijkt vooral naar geld en voelt zich alleen verantwoordelijk voor de technische veiligheid van gebouwen. Dat leidt niet tot de beste keuzes voor bewoners en voor het ontwerp van hun huizen. De ruimtelijke kwaliteit – een begrip dat gaat over veel meer dan mooi of lelijk – wordt financieel buitenspel gezet.

Een aangevoerd bezwaar is dat ontwerpend onderzoek alleen maar vertraagt. Het tegenovergestelde is waar, zegt Maas-Flim. 'Het helpt bewoners op weg, zodat ze sneller een volgende stap kunnen zetten. En het bespaart geld omdat er geen plannen getekend worden die rechtstreeks de prullenbak in kunnen. Op het moment dat de NCG op zo'n grote schaal sloop-nieuwbouw pleegt en mensen ook nog eens voor ingewikkelde dilemma's stelt, máken ze het tot hun taak om het onderzoek dat daarvoor nodig is te faciliteren.'

Drie stappen voor een betere aanpak

Groningen heeft veilige huizen nodig die passen in hun omgeving. Om dat te bereiken stelt de bouwmeester versterking drie stappen voor: 'Zet om te beginnen architecten naast bewoners. Zij combineren hun wensen met de constructieve eisen voor een woning, interpreteren de context, en komen tot een plan dat past. Zo werk je aan perspectief. Stel daarnaast dorpsbouwmeesters aan om de samenhang in dorpen te bewaken. En zet daarboven een bouwmeester versterking die in dienst is van de NCG en over de hele regio gaat. Iemand die niet alleen advies of een mening kan geven, maar echt dingen kan veranderen. En die in staat is verschillende disciplines met elkaar te verbinden en perspectief kan schetsen. Met die expertise in huis kan de NCG nauwkeuriger vragen stellen, maar ook het antwoord beter beoordelen.'

'Het doen van ontwerpend onderzoek zou de standaard moeten zijn. Want dit gaat helpen, daar ben ik van overtuigd'

Ondertussen doet Maas-Flim zelf wat ze kan. Ze probeert bypasses in het systeem te bedenken, zoals ze het noemt. In 2021 startte ze de pilot Architect aan Zet, waarbij opdrachtgevers een architect van begin tot eind de volledige verantwoordelijkheid geven en de ontwerper als vertrouwenspersoon fungeert. Recent startte ze, bij gebrek aan een daadkrachtiger middel, ook maar een pilot voor ontwerpend onderzoek, met dezelfde insteek. 'Het is absurd dat dit de enige manier is om nog iets te kunnen doen. Eigenlijk zou dit gewoon de standaard moeten zijn. Want dit gaat helpen, daar ben ik van overtuigd.'

Ze haalt haar laptop tevoorschijn en laat een ontwerp uit Architect aan Zet zien: een woning in het dorpje Winneweer. Het plan is gemaakt door een Gronings bureau en bevindt zich nog in een vroeg stadium. Er zitten geen toeters en bellen aan, maar het huis is ontworpen als een maatpak voor de bewoners en daadwerkelijk bedoeld voor de plek waar het komt te staan. De woning past daardoor op een vanzelfsprekende manier in het karakteristieke Groningse dorp. Die kwaliteit zou een cataloguswoning uit de la van een aannemer nooit kunnen benaderen. Hoewel dit een op zichzelf staand voorbeeld is, illustreert het perfect Maas-Flims betoog.

Groningse architecten staan in de startblokken

Maas-Flim heeft niet de illusie dat met het inschakelen van architecten ineens de hele versterkingsopgave opgelost is. Maar dat het beter kan, is voor haar glashelder. De ontwerpers die daarvoor nodig zijn, staan al een tijd in de startblokken. 'De architecten in dit gebied zijn ontzettend betrokken en voelen zich verantwoordelijk. Het is ze niet te doen om het verdienen van een dikke boterham, ze willen mensen helpen en Groningen een beetje mooier maken.'

Anderhalf jaar geleden sloot de NCG raamcontracten af met een groot aantal Groningse architectenbureaus, die stuk voor stuk een bepaalde capaciteit beschikbaar moesten stellen. 'Maar je gelooft het niet: er kwam geen werk. Helemaal niks. Over een half jaar zijn die raamcontracten verlopen en is er niks gebeurd. Hoe leg je zoiets uit?'

Het mooie is dat het geld dat voor het inschakelen van architecten bedoeld is, al in de bestaande budgetten zit, zegt Maas-Flim. De NCG hoeft de ontwerpers alleen maar te bellen en ze te betrekken. 'Op die manier kun je dit prachtige gebied er, ondanks de ellende, misschien toch beter uit laten komen.' Ze klapt haar laptop dicht. 'Het is zo logisch, en juist daarom frustreert het me zo dat het niet gebeurt.'